Verhalen in het chirurgijnshuis: de apotheek

27-07-2022

Het huis van de barbier en chirurgijn in het middeleeuwse Gravendam van Archeon is een spannend huis met een veelheid van grote en kleine zalfpotten waarin bladeren, bloemen, wortels en zaden van medicinale kruiden en specerijen worden bewaard. Sommige van deze grondstoffen uit de natuur worden vers gebruikt, andere worden gedroogd en een jaar bewaard en weer andere soms wel 10 jaar. In een serie korte verhalen geven we je een indruk van de planten en specerijen die je in het chirurgijnshuis allemaal tegen kunt komen en hoe deze in medicijnen worden verwerkt. De plantenbijbel in dit huis is de De Herbarijs, een Nederlandse, Utrechtse, vertaling uit ca. 1480 van de Circa Instans, een plantenbestseller uit 1150 mogelijk geschreven door Plataerius van de Medische School van Salerno bij Napels. Dit werk was bekend bij meester Willem van Utrecht die tijdens zijn studie in Salerno geleerd heeft uit deze Circa Instans. In de Herbarijs wordt in de beschrijving van de verschillende bomen, planten en stenen uitgegaan van de aard en kracht die alles op deze aarde heeft, dus ook de planten; de eigenschappen droog, nat, heet en koud (de idee van de humorenleer) worden altijd vermeld.
De Herbarijs is daarmee de voornaamste wetenschappelijke bron waaruit de verhalen over de farmacie in het chirurgijnshuis worden verteld. Daarnaast is het Antidotarium Nicolaï, ook uit Salerno en uit dezelfde tijd, een belangrijke bron.
Team geneeskunde middeleeuwen Archeon en Dr. Piet Pijper farmaceutisch consulent en schrijver

verhalen chirurgijn foto 1.jpg
Plataerius Welcome Library

Deel een: De wilg of Salix.

Aard en kracht
In de Herbarijs in kapittel 136 van het eerste boek wordt over de wilg gezegd dat hij koud en droog van samengesteldheid is, in de eerste graad, dat is de zwakste van de vier graden. Daarna worden de toepassingen beschreven die hieronder verkort worden weergegeven, eerst in begrijpelijke woorden en daarna in het originele middennederlands.

Werking
Je kunt de bladeren, de schors, de vruchten en het sap gebruiken.
Water, waar de vrucht in gekookt is en gedronken, is goed tegen het bloed spuwen. De schors daarvan doet hetzelfde. Het kooksel dat daarvan op de jichtige voeten gedaan wordt helpt zeer. Het sap van wilg heelt verse wonden en is goed tegen het bloeden. Het is goed tegen de hitte van de koorts. De as van de schors verdroogt in alle dingen waar droogte nodig is.

In het middelnederlands
Teghen die hitte des corst: Nempt sap van vlierblaijeren met endiviewater ende luttel wit sukers ghemingt. Die siedinge daer af op die voeten, daert fleerfijn in is ghedaen, helpt seere. Dat sap van willeghen heilt versche wonden ende is goet tegent bloyen.

pluizen en takjes va de wilg in het chirurgijnshuis

In het huis
Onze bezoekers vragen meestal als eerste wat wij deden aan pijnbestrijding omdat pijn natuurlijk in het leven van ieder mens bijzonder herkenbaar is. Als antwoord wordt verteld over de wilg die gebruikt werd bij relatief kleine pijntjes. We tonen de wilgen en vertellen over het gebruik: vers in het voorjaar en in de zomer als de boom blad heeft waarbij gekauwd wordt op een takje en droog, als thee gezet van de pluizen en de vruchten, in de herfst, de winter en het vroege voorjaar. Wij gebruiken de wilg dus bij behandelingen die niet super pijnlijk zijn en niet acuut zodat de zieke enkele uren voorafgaand aan de behandeling het medicijn kan innemen. Dat zie je terug in de tekst van de Harbarijs. Het is een graad één medicijn en daarmee is de werking niet te vergelijken met bijvoorbeeld een aspirientje of een paracetamolletje.

Over de ontdekkers van aspirine
In zijn boek Schatgravers en Scheppers vertelt de Alphense farmaceutisch consulent Piet Pijper over aspirine samenvattend het volgende: “In 1828 werd op de weg naar de identificatie van de werkzame stof uit de wilg een grote stap gezet door Andreas Buchner, een hoogleraar farmacie in München. Hij isoleerde uit de wilgenschors een onzuivers stof, een suikerverbinding, die hij salicine noemde. Deze koortsverlagende en pijn bestrijdende stof werd verder gezuiverd door de Franse apotheker Pierre-Joseph Leroux.

verhalen chirurgijn foto 3.jpg
Fles Bayer aspirine uit 1899

In de maag wordt salicine omgezet in salicylzuur, de stof waarop de pijnstillende werking is gebaseerd en die later in zuivere vorm als pijnstiller werd toegepast. Maar er waren veel bijwerkingen, vooral misselijkheid en irritatie van de maag. Felix Hoffmann, in dienst van de firma Bayer ,verbeterde salicylzuur in 1897 door er acetyl aan toe te voegen waardoor de farmacologische eigenschappen aanzienlijk verbeterden. Hij noemde de stof acetylsalicylzuur, ons huidige aspirientje.

Wiel van der Mark/Willem van Utrecht
juli 2022

Bibliografie
Koomen N.J. 2002-2002 bewerking. Den Herbarius in Dyetsche. Antwerpen ca 1500. Facsimile. Christian de Backer, Gent MCMLXXIV. http://volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl/Dyetsche/Den%20Herbarius%20in%20Dyetsche.htm PIJPER PIET 2020. Schatgravers en Scheppers' Verhalen over de ontdekkers en makers van onze geneesmiddelen. Uitgeverij de Woordenwinkel ISBN 978-90-76286-29-7.

Afbeeldingen
Author portrait of Platearius. Wellcome L0016076.jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Author_portrait_of_Platearius._WellcomeL0016076.jpg
Flacon Aspirine Bayer https://stringfixer.com/nl/Bayer_Schering_Pharma_AG

Koomen, blz. 294-295