De Zwammerdamschepen

Rijks Maritieme Erfgoed Collectie

Waaruit bestaat nu eigenlijk die beroemde schepen-collectie? Deze bestaat uit zes scheepswrakken die in de natte Zuid-Hollandse bodem goed bewaard zijn gebleven. Het nummer in de naam van de schepen verwijst naar de volgorde waarin de schepen zijn aangetroffen en opgegraven. 

De drie grote Zwammerdamschepen zijn transportschepen voor de binnenvaart. De andere drie zijn boomstamkano’s, mogelijk vissersboten. Het concept van de drie boomstamkano’s is ingewikkelder dan de naam doet vermoeden. Een uitgeholde boomstam vormt de bodem, maar andere onderdelen zijn daar los op gemonteerd. 

De Zwammerdamschepen stammen uit verschillende perioden. De Zwammerdam 2 is gebouwd in jaar 205 en hout van de Zwammerdam 4 is gedateerd op kapjaar 97. De Zwammerdamschepen zijn dus niet tegelijkertijd gebouwd. 

De zes Zwammerdamschepen zijn van archeologisch belang. Een reden temeer om deze Rijkscollectie Zwammerdamschepen fraai te restaureren in de Zwammerdam Restauratiewerf en te zorgen voor een passend onderkomen: een eigen Nationaal Romeins Scheepvaart Museum bij Museumpark Archeon in Alphen aan den Rijn.

Type Zwammerdam: platbodems
De drie grote binnenvaartschepen zijn platbodems. Alle latere vondsten van dit type schip, onder meer in Woerden en De Meern en in het buitenland, zijn vernoemd naar deze eerste drie: type Zwammerdam. Een aantal van het type Zwammerdamschepen is vrijwel zeker op een werf in de regio gebouwd. Waar deze werf heeft gelegen, is nog niet bekend.

Platbodem wil zeggen dat de boot een platte bodem heeft, er is dus weinig diepgang. De schepen hebben een mast met een groot rechthoekig zeil, maar kunnen ook geroeid worden. De mogelijkheid bestaat ook dat dit soort schepen als trekschuit is gebruikt. De schepen worden gestuurd met een enorme stuurriem die een lengte van ruim 5 meter kan hebben.

In de lengte van het schip liggen lange vloerplanken. De overgang tussen bodem en boord (zijwand) bestaat uit een L-vormige uitgehakte lange plank, zodat er geen naad is. Op de vloerplanken liggen spanten over de breedte van het schip. De spanten zijn met ijzeren spijkers en soms met houten pennen vastgezet.

De schepen van het Zwammerdamtype zijn in de Rijndelta in ieder geval gebruikt om goederen te vervoeren. Wellicht zijn er ook die als veerpont dienst deden. De platbodems kunnen gemakkelijk in ondiep water varen en aanmeren. Dit type binnenvaart transportschepen kan via rivieren, kanalen en kleinere wateren goederen vervoeren die gaan van Gallisch servies, terra sigillata uit het zuiden van Frankrijk, tot aan natuurstenen blokken uit de Eiffel voor de Romeinse bouwwerken. Ook is bijvoorbeeld Spaanse olijfolie en Belgisch graan vervoerd over de Oude Rijn. Dakpannen en bakstenen zijn onder meer vanaf een grote pannenbakkerij in de omgeving van Nijmegen naar het castellum Albaniana (Alphen aan den Rijn) gestuurd.

De drie platbodems zijn voor wat betreft de bouw een voortzetting van een oudere scheepsbouwtraditie in Noordwest Europa.

Zwammerdam 1 boomstamkano

Hoewel de Zwammerdam 1, 3 en 5 allemaal boomstamkano’s zijn, zijn de ontwerpen een stuk geavanceerder dan ‘een simpele uitgeholde boomstam’. De romp van de Zwammerdam 1 bestaat uit een uitgeholde eiken boomstam met een lengte van 7 meter. De breedte van deze kano is 1 meter. 

In de plecht van de boot is een dek gemaakt van drie planken met dwarsbalken. Het dek is met ijzeren spijkers en een enkele houten pen aan de dwarsbalken bevestigd. In het dek zit een rechthoekige opening van 30 x 35 cm, die waarschijnlijk met een luik werd afgesloten. In de rechterboord zitten gaten. 

Al in de Romeinse tijd kreeg het een tweede leven als visbun: een soort kist met geboorde gaten, waarin men gevangen vissen in het water in leven kon houden. Het afgesloten dek met de gaten aan de zijkant, de bun, is als het ware een ‘natte’ kist. De vis wordt levend gehouden door het water dat door de gaten naar binnen stroomt.

Van de Zwammerdam 1 zijn enkel de voor- en achterzijde opgegraven. Het middendeel is helaas vernietigd door een dragline voordat de kano als zodanig werd herkend.

Zwammerdam 2 platbodem

Het transportschip is bijna 23 meter lang en 2,80 meter breed. Het schip is gemaakt van eikenhouten planken. Door dendrochronologisch onderzoek blijkt dat de Romeinen het schip bouwden kort na 205 na Christus..

Het schip heeft een vrijwel platte bodem, vandaar ook de naam. Deze is gemaakt van lange eikenhouten planken en dwars hierop spanten. Deze zijn aan elkaar bevestigd met houten pennen en met ijzeren nagels. De naden zijn gebreeuwd, dat wil zeggen afgedicht. Op het snijvlak van bodem en boorden (zijwanden) zijn L-vormig uitgehakte boomstammen gebruikt. 

Waarschijnlijk gaat het om een schip met een enkel behoorlijk groot zeil. De mastsporen kunnen echter ook wijzen op een trekpaal en dus gebruik als trekschuit. Zeker is wel dat het schip ook geroeid werd. Bij het schip zijn onder meer een zwaar blok bewerkt tufsteen gevonden en Romeins leer. 

Zwammerdam 3 boomstamkano

De derde boot, de Zwammerdam 3, is opnieuw een boomstamkano. Deze is 10,4 meter lang en 1,10 meter breed. De kano is gemaakt van de stam van een grote eik. De stam is uitgehakt in trogvorm. De hierop bevestigde zijwanden, de boorden, zijn gemaakt van zilverspar. Dat is geen lokale boomsoort.

De zijwanden, de boorden, en de romp zijn versterkt met spanten met knieën. De constructie is met ijzeren nagels aan elkaar bevestigd. Deze boomstamkano heeft mastsporen. Dit betekent dat met de kano gezeild kan worden. Een alternatieve uitleg is dat de mastsporen bestemd zijn voor een trekpaal als bevestiging voor touwen om de kano als trekschuit te gebruiken. De naden zijn gedicht met breeuwsel. Dit mengsel zwelt op als het nat wordt en maakt zo de naden waterdicht.

De Zwammerdam 4 net als de Zwammerdam 2 een eikenhouten platbodem, gebruikt als transportschip. Uit onderzoek blijkt dat de Zwammerdam 4 kort na het jaar 97 is gebouwd. 

De Zwammerdam 4 is 34 meter lang en 4,40 meter breed. De hoogte van het schip is 1,20. De eiken boordplanken van dit schip zijn meer dan 22 meter lang. Dit transportschip heeft een stevige mastconstructie. Daarmee is van de Zwammerdam 4 zeker dat het schip gezeild kon worden. Aan de mast is een enkel groot rechthoekig zeil vastgemaakt.

Zwammerdam 5 boomstamkano

De Zwammerdam 5 is de derde en laatste boomstamkano. Deze boot is 5,5 meter lang en 80 centimeter breed. Bij alle drie gaat het om een Rijnlands type kano.

Waarschijnlijk was de Zwammerdam 5 oorspronkelijk langer dan 5,5 meter. De achterzijde van de boot is namelijk recht en dichtgetimmerd. Het is mogelijk dat de boot aan deze kant is beschadigd en vervolgens is ingekort om te worden gebruikt als visbun.

Boot 5 heeft net als de eerste boomstamkano een opgetimmerd dek met hierin uitgezaagd een luik. Van het luik is zelfs een ijzeren scharnier gevonden. De zijkanten van de kano zijn onder het dek doorboord, zodat het water in en uit kan stromen. In de zo ontstane bun kan vis levend worden bewaard.

Zwammerdam 6 platbodem

De Zwammerdam 6 is de laatste grote platbodem die in Zwammerdam is opgegraven. Dit schip stamt ongeveer uit dezelfde periode als de Zwammerdam 2. Het eikenhouten schip is 20,5 meter lang en 3,5 meter breed.Tijdens de opgraving van de Zwammerdam 4 werd een damwand geplaatst om de opgraving van dit schip mogelijk te maken. Helaas is toen een grote ‘punt’ uit de Zwammerdam 6 gesneden.De Zwammerdam 6 heeft ietwat andere kenmerken dan 2 en 4. De voor- en achtersteven van de 6 zijn breder en lopen geleidelijk op. De hoeken zijn verstevigd met ijzeren stroken. De Zwammerdam 6 lijkt sprekend op de later gevonden en  in 2003 opgegraven Woerden 7. Het is mogelijk dat beide schepen in dezelfde werf in de regio zijn gebouwd. De locatie van deze Nederlandse werf is nog niet bekend.